W jagodowym świecie

Z profesorem Stanisławem Plutą z Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach rozmawia Wojciech Grzelak.

Czy Polacy doceniają jagody? Nie mam naturalnie na myśli jedynie potocznej nazwy borówki czarnej, jagody leśnej lub czernicy.

Tak, rośliny jagodowe obejmują wiele gatunków uprawianych powszechnie na działce, w ogrodzie przydomowym, a także na wielohektarowych plantacjach. Polska od wielu lat zaliczana jest to czołówki producentów (także eksporterów) owoców truskawki, porzeczek (czarnej i czerwonej), maliny, aronii, agrestu i borówki wysokiej (amerykańskiej) w Europie i świecie. Ponadto w ostatnich latach rośnie zainteresowanie uprawą „nowych”, mniej znanych gatunków, jak świdośliwa olcholistna, suchodrzew jadalny (pospolicie nazywany „jagodą kamczacką”), kolcowój pospolity (jagoda goji), dereń jadalny, czy minikiwi i rokitnik. Gatunki te na razie uprawiane są na mniejszą skalę w naszym kraju, z wyjątkiem jagody kamczackiej, gdyż w ostatnich kilku latach powstały jej plantacje towarowe obejmujące od kilku do kilkudziesięciu hektarów.
Na krajowym rynku zwykły konsument ma możliwość zakupu owoców deserowych w sezonie dojrzewania i zbioru wymienionych gatunków. Poza sezonem sieci handlowe dyskontów i marketów oferują także różny asortyment owoców, przeważnie importowane truskawki, borówki i maliny. Ponadto różne firmy przetwórcze oferują do sprzedaży przetwory (napoje, soki, nektary, dżemy, i inne) oraz mrożonki. W przetwórstwie domowym owoce jagodowe są wykorzystywane do wyrobu dżemów, konfitur, galaretek, soków, nalewek i win, a także jako wspaniały dodatek do wypieku ciast i tortów. Wracając do meritum pytania, w ostatnich latach polscy konsumenci doceniają owoce jagodowe i ich przetwory, ze względu na właściwości odżywcze, a głównie prozdrowotne. Większość gatunków zawiera wartościowe dla organizmu człowieka bioaktywne związki, antyoksydanty, witaminy i minerały.

W Instytucie Ogrodnictwa powstają nowe odmiany roślin sadowniczych. Jakie jest praktyczne znaczenie prac prowadzonych przez genetyków i hodowców Instytutu? Dzisiaj konsumenci straszeni są przecież GMO.

W Zakładzie Hodowli Roślin Ogrodniczych Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach od kilkudziesięciu lat realizowane są programy hodowli twórczej nowych odmian, powszechnie uprawianych drzew owocowych (jabłoni, śliwy, czereśni i wiśni, brzoskwini i moreli) i podkładek wegetatywnych dla jabłoni oraz roślin jagodowych (truskawki, maliny, porzeczki czarnej, agrestu), a od kilku lat borówki wysokiej i świdośliwy. Prace te polegają na tworzeniu nowych, wartościowych odmian i podkładek wymienionych gatunków uprawnych, przy wykorzystaniu tradycyjnych metod (tj. hodowli krzyżówkowej). Polega to na wyborze wartościowych odmian rodzicielskich do programów krzyżowań, wykonaniu krzyżowań na roślinach matecznych przy użyciu pyłków form ojcowskich, uzyskaniu owoców z zapyleń, z których wydobywane są nasiona, oddzielnie dla poszczególnych kombinacji krzyżowań. Następnie nasiona poddane stratyfikacji (w temperaturze 2-6oC przez 2,5-3 miesiące), wysiewane są do doniczek wypełnionych mieszaniną substratu torfowego i piasku w warunkach szklarniowych w celu ich kiełkowania. Młode siewki pikowane są do doniczek w podłożu substrat torfowy i ziemia kompostowa. Wyprodukowane siewki (od kilkuset do kilku tysięcy sztuk) w szklarni wysadzane są na polach selekcyjnych. Tam rosną kilka lat i poddawane są selekcji, czyli wyborowi wartościowych pojedynków, które są rozmnażane wegetatywnie (klonowane), a uzyskane klony wysadzane są w kolekcji, w celu ich dalszej oceny i wyboru najlepszych z nich. Wyselekcjonowane klony badane są w doświadczeniach odmianowo-porównawczych pod względem wartości produkcyjnej w stosunku do odmian standardowych, aktualnie uprawianych. Najlepszy klon lub 2-3 klony zgłaszane są do badań przedrejestrowych w Centralnym Ośrodku Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej. Wypełnione dokumenty zgłoszeniowe, opłata i materiał roślinny klonu czy też klonów (wcześniej nazwanych) dostarczane są do 2-3 Stacji Doświadczalnych COBORU, w celu wykonania ostatecznych badań OWT (odrębność, wyrównanie i trwałość) oraz WGO (wartość gospodarcza odmiany). Jeżeli uzyskane wyniki tych badań są pozytywne (w porównaniu do odmiany kontrolnej), nowe odmiany wpisywane są do krajowego rejestru oraz na wniosek hodowcy także do księgi ochrony wyłącznego prawa. Szczegóły są dostępne na stronie www.coboru.pl. Należy podkreślić, że wyhodowanie nowej odmiany od krzyżowania form rodzicielskich do rejestracji i ochrony prawnej jest procesem kosztownym, pracochłonnym i długotrwałym, trwa 8-12 lat w przypadku roślin jagodowych i 12-15 lat w przypadku drzew owocowych.
Dodatkowo hodowca (lub właściciel nowej odmiany) może zgłosić odmianę do wspólnotowej ochrony prawnej składając odpowiednie wnioski i opłatę do Wspólnotowego Urzędu Ochrony Odmian Roślin w Angers we Francji (http://cpvo.europa.eu/en). Oznacza to ochronę prawną do odmiany na terytorium wszystkich krajów UE przez 25-30 lat, w zależności od gatunku. Instytut Ogrodnictwa posiada wspólnotową ochronę prawną kilkunastu najwartościowszych nowych odmian jabłoni, porzeczki czarnej, maliny i truskawki.
Jeżeli chodzi o GMO – Genetycznie Modyfikowane Organizmy (w tym rośliny) prace przy użyciu inżynierii genetycznej nie były i nie są prowadzone w Instytucie Ogrodnictwa. Oczywiście temat GMO nie jest nowy, dyskusje trwają już od kilkudziesięciu lat w Polsce i w krajach UE. Jak dotychczas nie ma odpowiedniej ustawy prawnej zabraniającej lub dopuszczającej do uprawy w naszym kraju strategicznie żywnościowych roślin uprawnych (zboża, kukurydza, soja itp.) genetycznie zmodyfikowanych (GMO). W Polsce konsumenci są bezpieczni, gdyż obrót żywnością GMO lub zawierającą dodatki genetycznie modyfikowane jest zabronione.

Niedawno był Pan gospodarzem międzynarodowej konferencji zorganizowanej przez niemieckie stowarzyszenie zajmujące się rokitnikiem. Znajomość tej rośliny i jej zalet stopniowo rośnie w naszym kraju. Czy zdaniem Pana Profesora rokitnik może stać się nad Wisłą równie popularny jak u naszych zachodnich sąsiadów?

W dniach 13-14 października 2017 r. w Pruszkowie (k/ Warszawy) odbyła się międzynarodowa konferencja rokitnikowa – workshop („EuroWorks 2017”), organizowana przez niemieckie stowarzyszenie plantatorów rokitnika. W konferencji brało udział ponad 70 uczestników z 14 krajów Europy i z Rosji. W dwóch sesjach plenarnych wygłoszono 13 prezentacji obejmujących szeroką tematykę badań od podstawowych informacji o gatunkach rokitnika i ich pokrewieństwie, wykorzystania owoców, liści i pędów jako wartościowe źródło związków prozdrowotnych dla człowieka oraz dodatek do pasz zwierzęcych, występowania groźnych chorób grzybowych i szkodników oraz technologii uprawy i zbioru owoców. Dwa wystąpienia dotyczyły głównych założeń nowego międzynarodowego projektu finansowanego ze środków UE, który dotyczy wzbogacenia diety o produkty owocowe (w tym rokitnika) i warzyw na zdrowie człowieka – profilaktyka i właściwości lecznicze.
Rokitnik wydaje się być zapomnianym i niedocenionym, ale wartościowym gatunkiem uprawnym wśród roślin sadowniczych. W ostatnich latach rośnie w Polsce zainteresowanie uprawą towarową rokitnika. Uprawa ta ma szansę rozwoju i dobre perspektywy. Główną przeszkodą w dynamicznym rozwoju uprawy tego gatunku jest brak pełnego zmechanizowania zbioru owoców. Uprawa rokitnika może być dochodowa dla naszych producentów oraz dać wiele korzyści dla ludzkiego zdrowia i odżywiania. Rokitnik wykorzystywany jest w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym do wytwarzania wielu wartościowych produktów. Z oleju (z miąższu owoców i nasion) produkowane są tzw. funkcjonalne produkty i suplementy diety, oferowane powszechnie w sklepach ze zdrową, ekologiczną żywnością, także w Internecie. W Polsce preparaty z rokitnika, jako dodatki do żywności, nie są jeszcze powszechnie stosowane. Trwają jednak prace nad ich szerszym wprowadzeniem. Na naszym rynku można spotkać tylko samodzielne produkty z tej rośliny – olej czy sok i niektóre suplementy diety. W podsumowaniu należy stwierdzić, że:
– rokitnik zwyczajny to roślina o ogromnych walorach – owoce, liście, pędy są bogate w wiele bioaktywnych związków prozdrowotnych i odżywczych. takie, jak m. in. witaminy, fenolokwasy, nienasycone kwasy tłuszczowe, mikroelementy;
– rokitnik zwyczajny jest niczym apteka, tyle że żywa i naturalna, a zatem bardziej przyjazna dla zdrowia ludzkiego, często zwany jest „bombą witaminową” lub „hojnym darem natury”.
Podążając za światowymi trendami, zmierzającymi do odkrywania i stosowania nowych, zdrowszych i naturalnych produktów spożywczych oraz suplementów diety i kosmetyków, polscy plantatorzy powinni rozważyć możliwości uprawy rokitnika na większą skalę produkcyjną, biorąc przykład chociażby od naszych sąsiadów – plantatorów w Niemczech.

Rokitnik

wspiera odpornośc organizmu
odżywia skórę, włosy i paznokcie
wspiera pracę układu krwionośnego
ma działanie antyoksydacyjne

Sprawdź

Produkt dostępny w sklepie internetowym

Poza rokitnikiem Pana zainteresowania naukowe obejmują m. in. świdośliwę olcholistną. Ta nazwa niewiele mówi większości z nas.

Tak, świdośliwa olcholistna jest to nowy gatunek uprawny w Polsce i innych krajach Europy. Gatunek ten najbardziej jest znany i rozpowszechniony w Kanadzie i USA pod nazwą Saskatoon berry. Świdośliwa została sprowadzona z Kanady przeze mnie w 2007 roku. Krzewy świdośliwy olcholistnej osiągają 1,5-3,0 m wysokości, tworząc pokrój wzniosły z tendencją do rozkładania się. Rośliny wytwarzają pędy (odrosty) u nasady. System korzeniowy jest silny, składa się z pionowych i bocznych korzeni. Liście są owalne, brzegi blaszki liściowej drobno ząbkowane. Kwitnienie następuje najczęściej w pierwszej połowie maja. Kwiaty są białe, zebrane w kwiatostany, od kilku do kilkunastu kwiatów w kwiatostanie. Są bardzo dekoracyjne. Kwiaty są obupłciowe, samopylne, więc owoce mogą powstawać w wyniku samozapylenia, ale też na drodze zapylenia krzyżowego, pyłek jest przenoszony przez owady lub wiatr. Owocem jest jagoda o wyglądzie malutkiego jabłka, barwy przeważnie ciemnogranatowej lub niebiesko-granatowej z nalotem. Średnia masa owocu zawiera się od 0,5 do 0,7 g (średnica do18 mm), w zależności od odmiany. Owoce są bardzo słodkie, smaczne i aromatyczne. W warunkach Polski centralnej owoce dojrzewają pod koniec czerwca lub na początku lipca. Są przydatne do spożycia w stanie świeżym oraz do przetwórstwa domowego, do wyrobu soków, dżemów, konfitur i nalewek oraz do wypieku dobrych ciast owocowych. Mogą być także używane jako dodatek do innych owoców, szczególnie tych o kwaśnym smaku. Owoce świdośliwy mają wysoką wartość odżywczą i prozdrowotną. Są bogate w antocyjany oraz związki mineralne i witaminy z grupy A, B i C. Mają działanie regulujące prace serca, ograniczają nadciśnienie oraz cenne właściwości przeciwutleniające.
Dotychczasowe wyniki badań dotyczące adaptacji, wytrzymałości tych roślin na mróz, plonowania, wielkości i jakości owoców prowadzone w Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa (obecnie Instytut Ogrodnictwa) w Skierniewicach są bardzo obiecujące. Gatunek ten w Polsce może być uprawiany na plantacjach towarowych, w ogrodach przydomowych, a także w uprawie amatorskiej. Stosunkowo dobrze przystosowuje się i rośnie w różnych warunkach środowiskowych (rośliny tolerują szeroki zakres odczynu, pH i struktury gleby) z wyjątkiem ekstremalnie suchych i podmokłych stanowisk. Charakteryzują się wysoką odpornością na choroby grzybowe i szkodniki oraz są bardzo mrozoodporne. Są to krzewy długowieczne, które mogą rosnąć nawet przez 30 lat. Zaczynają owocować już w 3-4 roku od posadzenia na miejscu stałym. Niestety, owoce świdośliwy są bardzo chętnie zjadane przez ptaki, dlatego krzewy z dojrzewającymi owocami muszą być skutecznie ochronione, np. siatką.
W ofercie firm szkółkarskich oraz w Internecie znajdują się rośliny najpopularniejszej odmiany „Prince Williams” o drobnych owocach. Ponadto oferowane są siewki uzyskane z nasion, które nie zawsze posiadają wartościowe cechy użytkowe, jak oryginalne odmiany kanadyjskie („Honeywood”, „Martin”, „Northline”, „Smokey”, „Thiessen” i inne). Odmiany te najczęściej rozmnażane są w kulturach in vitro i sprzedawane jako dobrze ukorzenione sadzonki w doniczkach i pojemnikach. Zakupione rośliny mogą być wysadzone wiosną i jesienią lub w innym terminie w dołki zaprawione ziemią kompostową i substratem torfowym. Następnie ziemię wokół krzewów dobrze udeptujemy i przycinamy pędy na 3-4 pąki od ziemi w celu rozkrzewienia. W razie potrzeby rośliny należy podlewać. W uprawie amatorskiej rośliny w rzędzie wysadzamy co 0,80-1,0 m (słabo rosnące odmiany) lub 1,0-1,5 m (silnie rosnące). Główne zabiegi pielęgnacyjne polegają na regularnym odchwaszczaniu roślin i standardowym nawożeniu doglebowym i dolistnym, najlepiej nawozami wieloskładnikowymi, w dzielonych dawkach, dwu- lub trzykrotnie od wczesnej wiosny do końca czerwca. Starsze 5-6 letnie krzewy wymagają cięcia prześwietlającego w celu zapewnienia regularnego plonowania. Ciecie prowadzimy podobnie, jak w przypadku krzewów porzeczek czy aronii, usuwając najstarsze, uszkodzone i zagęszczone pędy.